De kat valt niet ver van de boom

Er zijn in het Nederlands nogal wat uitdrukkingen waar een 'kat' in voorkomt.
Denk aan: 'De kat op het spek binden' of mijn favoriet: 'Als de kat van huis is dansen de muizen op tafel.'

Katten hebben door de eeuwen heen een speciale plek in onze taal en cultuur ingenomen. Maar weinig mensen weten bijv. waar de uitdrukking 'een kat in de zak kopen' vandaan komt. Het verhaal gaat dat deze uitdrukking waarschijnlijk komt uit een tijd dat handelaren biggen in zakken op markten verkochten. Oneerlijke verkopers konden het biggetje vervangen door een kat. Een big was veel meer waard dan een kat. Als een koper niet oplette kon die zomaar bedrogen worden en letterlijk 'een kat in de zak kopen.'

Mijn favoriet, zeker in mijn jeugd: 'Als de kat van huis is dansen de muizen op tafel.' Waarschijnlijk is deze uitdrukking in het begin van de 14e eeuw ontstaan. Een tijdperk waarin muizenplagen een veelvoorkomend probleem was in huishoudens. In die tijd werden katten vaak gehouden als natuurlijke ongediertebestrijders. Echter, wanneer de kat om welke reden dan ook afwezig was, voelden de muizen zich vrij om uit hun schuilplaats te komen en zich te 'misdragen', bijv. door te knagen aan de voedselvoorraden. Net mensen die 'los' gaan. Uit onderzoek blijkt nl. dat mensen meer kans hebben de regels te overtreden wanneer een autoriteitsfiguur afwezig is.

Vooruit, nog een paar voorbeelden maar nu 'slechts' met de betekenis:
Als de kat zich wast, komt er gewis een gast (=als de kat zich wast komt er visite);
De kat in het donker knijpen (=kwaad doen waar niemand het ziet);
De kat op het spek binden (=iemand volop de gelegenheid geven zich te vergrijpen);
Een kat in het nauw maakt rare sprongen (=in een benarde situatie doet men vreemde dingen);
Geen katje om zonder handschoenen aan te pakken (=geen gemakkelijk persoon);
Iets voor de kat zijn viool doen (=iets voor niets doen).

De oorsprong ligt, zoals eerder is gemeld, vaak in het verleden. Mede daardoor zit het verhaal er omheen vol met onzekerheden. Echter, de betekenis is klip & klaar (klip & klaar =germanisme; klipp und klar) waardoor onze taal vol zit met uitdrukkingen. Let er maar eens op in het dagelijkse leven.

Juan Gonzalez (februari 2024) – SZB -